Την Παρασκευή της Διακαινησίμου εβδομάδος εορτάζουμε την Παναγία μας, την Ζωοδόχο Πηγή, σύμφωνα με το Συναξάρι της ημέρας: «Τῇ Παρασκευῇ τῆς Διακαινησίμου, ἑορτάζομεν τὰ ἐγκαίνια τοῦ ναοῦ τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν καὶ Θεομήτορος, τῆς Ζωηφόρου Πηγῆς, ἔτι δὲ καὶ μνείαν ποιούμεθα τῶν ἐν τούτῳ τελεσθέντων ὑπερφυῶν θαυμάτων παρὰ τῆς Θεομήτορος».
Η Παναγία ονομάζεται Ζωοδόχος Πηγή, αφού γέννησε τη Ζωή, που είναι ο Χριστός. Για πρώτη φορά την προσωνυμία Ζωοδόχος Πηγή την έδωσε στην Παναγία ο Ιωσήφ ο Υμνογράφος τον 9ο αιώνα, συνθέτοντας έναν ύμνο του προς την Παναγία. Η εορτή αναφέρεται στα εγκαίνια του Ιερού Ναού της Παναγίας, γνωστού ως «Η Ζωοδόχος Πηγή στο Μπαλουκλί», έξω από τα τείχη της Κωνσταντινουπόλεως, όπου υπήρχε πηγή αγιάσματος που επιτελούσε και επιτελεί πολλά θαύματα. Έλαβε την ονομασία του από το τουρκικό όνομα Balık (= ψάρι) και περιλαμβάνει το μοναστήρι, την εκκλησία και το αγίασμα.
Ο Ιερός Ναός της Ζωοδόχου Πηγής στην Πόλη ανηγέρθη τον 5ο αι. από τον αυτοκράτορα Λέοντα τον Θράκα (457-474 μ.Χ.), που ήταν χρηστός και επιεικής, ο οποίος πριν ακόμη γίνει αυτοκράτορας ως απλός στρατιώτης συνάντησε έναν τυφλό έξω από τη Χρυσή Πύλη της Κων/πόλεως. Ο τυφλός του ζήτησε νερό να πιει και ο Λέων αναζητώντας την πηγή του νερού στην περιοχή, μιά φωνή του υπέδειξε την πηγή. Πίνοντας ο τυφλός και ερχόμενο το λασπώδες νερό στα μάτια του θεραπεύτηκε. Όταν αργότερα έγινε Αυτοκράτορας, του είπε η προφητική φωνή, πως θα έπρεπε να χτίσει δίπλα στην πηγή μια Εκκλησία. Πράγματι ο Λέων έκτισε μια μεγαλοπρεπή εκκλησία προς τιμή της Θεοτόκου στο χώρο εκείνο, τον οποίο και ονόμασε «Πηγή». Ο Νικηφόρος Κάλλιστος που εξιστορεί το γεγονός, περιγράφει τη μεγάλη αυτή Εκκλησία με πολλές λεπτομέρειες, αν και η περιγραφή ταιριάζει περισσότερο στο οικοδόμημα του Ιουστινιανού. Ιστορικά πάντως είναι εξακριβωμένο, ότι το 536 μ.Χ. στη Σύνοδο της Κων/πόλεως, υπό τον Πατριάρχη Μηνά 536 - 552 μ.Χ.), λαμβάνει μέρος και ο Ζήνων, ηγούμενος «τοῦ Οἴκου τῆς ἁγίας ἐνδόξου Παρθένου καὶ Θεοτόκου Μαρίας ἐν τῇ Πηγῇ».
Μία δεύτερη εκδοχή ανέγερσης του Ναού εξιστορεί ο ιστορικός Προκόπιος, τοποθετείται στις αρχές του 6ου αιώνα και αναφέρεται στον Ιουστινιανό. Ο Ιουστινιανός κυνηγούσε σ' ένα θαυμάσιο τοπίο με πολύ πράσινο, νερά και δένδρα. Εκεί, σαν σε όραμα, είδε ένα μικρό παρεκκλήσι, πλήθος λαού και έναν ιερέα μπροστά σε μία πηγή. «Εἶναι ἡ πηγή τῶν θαυμάτων!» του είπαν. Και έχτισε εκεί μοναστήρι με υλικά που περίσσεψαν από την Αγιά Σοφία. Ο Ι. Κεδρηνός αναφέρει ότι χτίστηκε το 560 μ.Χ.
Ο Ναός αυτός στη Βασιλεύουσα δέχθηκε κατά καιρούς πολλές επισκευές και κατέρρευσε τον 15ο αιώνα. Σύμφωνα με μαρτυρίες, το 1547 μ.Χ. ο ναός δεν υπήρχε πια. Υπήρχε μόνον το αγίασμα. Το 1833 ο Πατριάρχης Κωνστάντιος Α’ με άδεια του Σουλτάνου ξαναέκτισε τον ναό πάνω στα ερείπια του παλαιού. Έτσι, στις 2 Φεβρουαρίου του 1835, ο Πατριάρχης Κωνστάντιος, με ακόμη 12 αρχιερείς εγκαινίασαν τον νέο ναό της Ζωοδόχου Πηγής, στο Μπαλουκλί.
Στον ναό αυτό επιτελούνταν πολλά θαύματα και μάλιστα και σε οικογένειες ευγενών της αυτοκρατορίας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό της λύσεως της στειρώσεως της αυτοκράτειρας Ζωής, η οποία έπειτα από θαύμα της Ζωοδόχου Πηγής γέννησε τον Κωνσταντίνο τον Πορφυρογέννητο, που έγινε αυτοκράτορας του Βυζαντίου. Στον ναό αυτό, θεραπεύθηκαν επίσης οι αυτοκράτορες Ιουστινιανός, Λέοντας ο Σοφός, Ρωμανός Λεκαπηνός, ο Ανδρόνικος Γ', ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Στέφανος, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Ιωάννης, πολλές βασίλισσες και πολλοί ανώτατοι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας, αλλά και κληρικοί και μοναχοί και πολλοί απλοί Χριστιανοί. Τον 14ο αιώνα ο Νικηφόρος Κάλλιστος γράφοντας για το Αγίασμα της Πηγής, παραθέτει έναν κατάλογο 63 θαυμάτων.
Η παράδοση αναφέρει ότι δίπλα στο αγίασμα, στις 23 Μαΐου 1453 μ.Χ. ένας καλόγερος τηγάνιζε ψάρια, όταν κάποιος του έφερε την είδηση πως οι Τούρκοι πήραν την Πόλη. Ο καλόγερος απάντησε πως μόνο αν τα ψάρια που τηγάνιζε έφευγαν από το τηγάνι και έπεφταν μέσα στο αγίασμα, θα πίστευε ότι έγινε κάτι τέτοιο. Και πραγματικά τα ψάρια ζωντάνεψαν και έπεσαν μέσα στην πηγή του αγιάσματος. Μέχρι σήμερα, μέσα στην δεξαμενή της Ζωοδόχου Πηγής διατηρούνται επτά ψάρια και μάλιστα σαν να είναι μισοτηγανισμένα από την μια πλευρά.
Η εικόνα της Παναγίας της Ζωοδόχου Πηγής παρουσιάζει την Παναγία μέσα σε ένα σιντριβάνι από το οποίο χύνεται άφθονο νερό, να κρατάει στην αγκαλιά της τον Χριστό που ευλογεί. Δύο άγγελοι την στεφανώνουν, κρατώντας ειλητάριο που γράφει: «Χαῖρε ὅτι ὑπάρχεις βασιλέως καθέδρα, χαῖρε ὅτι βαστάζεις τόν Βαστάζοντα πάντα». Γύρω από το σιντριβάνι, εικονίζονται ο αυτοκράτορας και πολλοί ασθενείς με ποικίλες ασθένειες. Δέχονται το αγίασμα με το οποίο τους ραντίζουν οι υγιείς. Στην άκρη εικονίζεται μία δεξαμενή με ψάρια, αφού Μπαλουκλί σημαίνει τόπος ψαριών.
Ταῖς τῆς σῆς Μητρὸς πρεσβείαις,
Χριστὲ ὁ Θεός, ἐλέησον ἡμᾶς.
Ἀμήν!
Ἀπολυτίκιον. Ἦχος α’.
Ὁ Ναός Σου Θεοτόκε, ἀνεδείχθη παράδεισος, ὡς ποταμούς ἀειζώους ἀναβλύζων ἱάματα ὦ προσερχόμενοι πιστῶς, ὡς Ζωοδόχου ἐκ Πηγῆς, ρῶσιν ἀντλοῦμεν καί ζωήν τήν αἰώνιον, πρεσβεύεις γάρ Σύ τῷ ἐκ Σοῦ τεχθέντι, Σωτήρι Χριστῷ σωθῆναι τάς ψυχάς ἡμῶν.
Ἐκ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς