Η περίοδος του Τριωδίου αρχίζει από την Κυριακή του «Τελώνου και Φαρισαίου» και διαρκεί τρεις εβδομάδες δηλαδή μέχρι την εβδομάδα της «Τυροφάγου» ή «Τυρινής». Αποτελεί ένα στάδιο «πνευματικής προετοιμασίας» για την νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής.
Τριώδιο ονομάζεται το λειτουργικό βιβλίο (δηλ. βιβλίο που διαβάζεται αυτήν την περίοδο στην Εκκλησία κατά τις διάφορες ακολουθίες), που περιέχει υμνολογικό υλικό κυρίως του Εσπερινού και του Όρθρου και χρησιμοποιείται μαζί με το Μηναίο και την Παρακλητική στις Ιερές Ακολουθίες της περιόδου από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου μέχρι το Μεγάλο Σάββατο.
Λέγεται Τριώδιο, γιατί στις ιερές ακολουθίες του όρθρου, όχι των Κυριακών αλλά των άλλων ημερών της εβδομάδος, οι Kανόνες αντί να έχουν εννέα ωδές, όπως είναι η γνωστή και συνήθης μορφή τους, έχουν τρεις ωδές (=Τριώδιον), οι οποίες είναι σταθερά στην Η΄ και την Θ΄ ωδή και διαδοχικά μία από τις πέντε πρώτες. Ο Κανόνας είναι σπουδαίο μουσικό και ποιητικό είδος του Βυζαντίου, στο οποίο είναι γραμμένα τα περισσότερα μουσικά μέρη που ψάλλονται στην Εκκλησία, κατά τον Όρθρο. Ποιητές κανόνων ήταν μεγάλοι άγιοι, όπως οι άγιοι Ιωάννης Δαμασκηνός, Κοσμάς ο Μελωδός, Ανδρέας Κρήτης, Ιωσήφ ο Υμνογράφος κ.ά., αλλά υπάρχουν και σύγχρονοι υμνογράφοι, όπως ο Γέροντας Γεράσιμος Μικραγιαναννίτης (δηλ. από τη “Μικρά Αγία Άννα” του Αγίου Όρους) κ.ά.
Η περίοδος του Τριωδίου έχει σκοπό να μας προετοιμάσει με νηστεία, προσευχή και μετάνοια, για να υποδεχθούμε τα Άγια Πάθη του Κυρίου μας και την ένδοξη Ανάστασή Του. Το Πάσχα αποτελεί το διαρκές πέρασμα, την είσοδό μας στην «καινή ζωή της Βασιλείας». Για να βιωθεί με περισσότερη εσωτερικότητα η «εορτή των εορτών», είναι απαραίτητη η κατάλληλη εσωτερική προετοιμασία. Αυτή την διασφαλίζει η ευλογημένη περίοδος του Τριωδίου.
Η κατανυκτική περίοδος του Τριωδίου, που μέσα στους κόλπους της περιλαμβάνει τη Μεγάλη Σαρακοστή, αποτελεί για όλους τους πιστούς μοναδική ευκαιρία και δυνατότητα για πορεία μετανοίας. Την πνευματική πορεία μας την χαρακτηρίζει η μετάνοια που πρέπει να είναι συνεχής. Βέβαια, στην περίοδο της Μεγάλης Σαρακοστής χρειάζεται να είναι πιο έντονη, διότι μας οδηγεί στον εορτασμό του Σταυρο-Αναστάσιμου Πάσχα. Ο κύριος σκοπός είναι να καθαρίσουμε δηλαδή την ύπαρξή μας από κάθε «μολυσμόν σαρκός και πνεύματος» και να δεχθούμε τον Χριστό στην ζωή μας. Να ζήσουμε τη χαρμολύπη, «τό χαροποιόν πένθος», κατά τους Αγίους Πατέρες της Εκκλησίας μας. Με την κατάνυξη της υμνολογίας του Τριωδίου να αισθανθεί η ψυχή μας το πένθος, τη λύπη για τις αμαρτίες μας και μέσα από την μετάνοια να οδηγηθεί στη χαρά της Αναστάσεως.
Το Τριώδιο στην ακολουθία της Κυριακής του Τελώνου και Φαρισαίου μας εισάγει στο πνεύμα της πνευματικής αυτής περιόδου, με τον υπέροχο κατανυκτικό ύμνο, που οδηγεί την ψυχή στη συναίσθηση των αμαρτημάτων της και στην επιθυμία διόρθωσης με το μυστήριο της μετανοίας.
Δόξα Πατρὶ... Ἦχος πλ. δ´
Τῆς μετανοίας ἄνοιξόν μοι πύλας Ζωοδότα, ὀρθρίζει γὰρ τὸ πνεῦμά μου, πρὸς ναὸν τὸν ἅγιόν σου, ναὸν φέρον τοῦ σώματος, ὅλον ἐσπιλωμένον, ἀλλ' ὡς οἰκτίρμων κάθαρον, εὐσπλάγχνῳ σου ἐλέει.
Καὶ νῦν... Θεοτοκίοv Ἦχος ὁ αὐτὸς
Τῆς σωτηρίας εὔθυνόν μοι τρίβους, Θεοτόκε, αἰσχραῖς γὰρ κατεῤῥύπωσα, τὴν ψυχὴν ἁμαρτίαις, ὡς ῥᾳθύμως τὸν βίον μου, ὅλον ἐκδαπανήσας, ταῖς σαῖς πρεσβείαις ῥῦσαί με, πάσης ἀκαθαρσίας.
Ἦχος πλ. β’
Στίχ. Ἐλέησόν με ὁ Θεὸς κατὰ τὸ μέγα ἔλεός σου καὶ κατὰ τὸ πλῆθος τῶν οἰκτιρμῶν σου, ἐξάλειψον τὸ ἀνόμημά μου.
Τὰ πλήθη τῶν πεπραγμένων μοι δεινῶν, ἐννοῶν ὁ τάλας, τρέμω τὴν φοβερὰν ἡμέραν τῆς κρίσεως, ἀλλὰ θαρρῶν εἰς τὸ ἔλεος τῆς εὐσπλαγχνίας σου, ὡς ὁ Δαυΐδ βοῶ σοι. Ἐλέησόν με ὁ Θεός, κατὰ τὸ μέγα σου ἔλεος.
Ἐκ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς