Οἱ Καταβασίες τῶν Χριστουγέννων εἶναι Κανόνες διπλοί, ὁ πεζός καὶ ὁ ποιητικός. Ὁ πεζός Κανών ἀποτελεῖ ποίημα τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Μελωδοῦ (685-750 μ.Χ.) καὶ ὁ ἰαμβικός Κανών εἶναι ποίημα τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ (680-754) μεγάλου θεολόγου, ὁ ὁποῖος εἶναι ἕνας από τούς εἰσηγητές τοῦ ποιητικού εἴδους τῶν Κανόνων. Ὁ πεζός Κανών τοῦ ἀσματογράφου καὶ θεσπέσιου Κοσμᾶ «Χριστός γεννᾶται...», ψάλλεται ἀπό τίς 21 Νοεμβρίου μέχρι τὴν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς 25η Δεκεμβρίου, -ὅπως καί κατά τήν ἀπόδοση τῆς ἑορτῆς, 31 Δεκεμβρίου. Ἀπό τήν 26η μέχρι καί τήν 30ή Δεκεμβρίου ψάλλονται μόνο ὁ ἰαμβικός Κανών «Ἔσωσε λαόν...».
Ὠδὴ α΄.
Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε· Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν, ἀπαντήσατε· Χριστὸς ἐπὶ γῆς, ὑψώθητε· ᾄσατε τῷ Κυρίῳ πᾶσα ἡ γῆ καὶ ἐν εὐφροσύνῃ ἀνυμνήσατε, λαοί, ὅτι δεδόξασται.
Ὀ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Μελωδός πανηγυρίζει τά σωτήρια Γενέθλια τοῦ Χριστοῦ, δανειζόμενος ὅλον τὸν Εἱρμό ἀπό τὸν ἱερό Γρηγόριο τόν Θεολόγο, ὁ ὁποῖος ἔτσι ἀκριβῶς ἀρχίζει το ἐγκώμιό του στὴν Γέννησιν τοῦ Χριστοῦ. Ὁ Χριστός γεννιέται ἀπό τὴν Παρθένο· ὡς Θεάνθρωπον, δοξάστε Τον ὅλοι οἱ Ἄγγελοι καὶ οἱ ἄνθρωποι! Ὁ Χριστός κατεβαίνει ἀπό τούς οὐρανούς ὡς Θεός· προϋπαντῆστε Τον οἱ δίκαιοι! Ὁ Χριστός φανερώνεται ἐπάνω στή γῆ· ὑψωθεῖτε πάνω ἀπό τά γήϊνα! Δοξολογῆστε τόν Κύριο ὅλοι οἱ κάτοικοι τῆς γῆς, ἀνυμνῆστε Τον μέ χαρά καὶ τὰ διάφορα ἔθνη, διότι εἶναι δοξασμένος.
Ὠδὴ γ΄.
Τῷ πρὸ τῶν αἰώνων ἐκ Πατρὸς γεννηθέντι ἀῤῥεύστως Υἱῷ καὶ ἐπ' ἐσχάτων ἐκ Παρθένου σαρκωθέντι ἀσπόρως Χριστῷ τῷ Θεῷ βοήσωμεν· Ὁ ἀνυψώσας τὸ κέρας ἡμῶν ἅγιος εἶ, Κύριε.
Ἀπό τὴν προφήτιδα Ἄννα, τὴν Μητέρα τοῦ Προφήτη Σαμουήλ καὶ ποιήτρια τῆς τρίτης Ὠδῆς, ὁ Μελωδός Κοσμᾶς δανείσθηκε τὸν παρόντα εἰρμό διότι ἐκείνη εἶπε τὰ λόγια αὐτά πρὸς τὸν Θεό, εὐχαριστῶντας, διότι ἐνῶ ἦταν στεῖρα, γέννησε υἰόν καὶ εἶπε: «Υψώθη κέρας μου ἐν Θεῷ μου» καὶ «Οὐκ ἔστιν ἄγιος πλήν σοῦ»(Α΄Βασιλ. 2,12).
Στόν Υἱό πού γεννήθηκε ἀρρεύστως καὶ ἀπαθῶς ἀπό τόν ἀγέννητο Πατέρα, πρό πάντων τῶν αἰώνων (χωρίς νά ὑπάρξει χρόνος), καί τελευταῖα σαρκώθηκε ἀπό τήν Παρθένο, χωρίς σπέρμα ἀνδρός γιὰ τὴν δική μας σωτηρία, στόν Χριστό καί Θεό μας ὅλοι ἄς φωνάξουμε δυνατά σὰν τὴν προφήτιδα Ἄννα: Σύ, Κύριε, πού μᾶς δυνάμωσες καί δόξασες τό κέρας ἡμῶν τῶν ἀνθρώπων εἶσαι ὁ μόνος ἅγιος!
Ὠδὴ δ΄.
῾Ράβδος ἐκ τῆς ῥίζης Ἰεσσαὶ καὶ ἄνθος ἐξ αὐτῆς, Χριστέ, ἐκ τῆς Παρθένου ἀνεβλάστησας· ἐξ ὄρους ὁ αἰνετὸς κατασκίου δασέος ἦλθες σαρκωθεὶς ἐξ ἀπειράνδρου ὁ ἄϋλος καὶ Θεός· δόξα τῇ δυνάμει σου, Κύριε.
Ὁ Προφήτης Ἡσαΐας προφήτευσε γιὰ τὸν Χριστό: «Ἐξελεύσεται ράβδος ἐκ τῆς ρίζης Ἰεσσαί, καὶ ἄνθος ἐκ τῆς ρίζης ἀναβήσεται»(Ἠσ.11,7) καὶ ὁ Κοσμᾶς ὁ Μελωδός δανείζεται αὐτὴν τὴν προφητεία. Ράβδος, δηλαδή κλάδος εἶναι ἡ ἀειπάρθενος Θεοτόκος, ἠ ὁποία ἐξῆλθε ἀπό τὴν ρίζα, ἀπό τη φυλή Ἰούδα, ὅπως καὶ ὁ ἴδιος ὁ Ἰεσσαί. Ἡ ἑρμηνεία τῆς ὠδῆς εἶναι ὡς ἑξῆς: «Ἐσύ Χριστέ, ἀναβλάστησες ἀπό τήν Παρθένο σάν λουλούδι ἀπό τό κλαδί, πού προῆλθε ἀπό τή ρίζα τοῦ Ἰεσσαί· καὶ εἶσαι ἀνυμνούμενος σάν ἀπό βαθύ καὶ κατάσκιο βουνό πού εἶναι ἡ Θεοτόκος. Ὁ ἄϋλος Θεός ἦρθες στόν κόσμο, παίρνοντας σάρκα ἀπό τήν Παρθένο πού δέν γνώρισε ἄνδρα. Δοξολογία, λοιπόν, ἁρμόζει στή δύναμή Σου, Κύριε.
Ὠδὴ ε΄.
Θεὸς ὢν εἰρήνης, Πατὴρ οἰκτιρμῶν, τῆς μεγάλης Βουλῆς σου τὸν Ἄγγελον εἰρήνην παρεχόμενον ἀπέστειλας ἡμῖν· ὅθεν θεογνωσίας πρὸς φῶς ὁδηγηθέντες, ἐκ νυκτὸς ὀρθρίζοντες δοξολογοῦμέν σε, Φιλάνθρωπε.
Κύριε, ὄντας Θεός τῆς εἰρήνης καί φιλεύσπλαχνος Πατέρας, εὐδόκησες νὰ ἔλθει πρὸς ἐμᾶς ὁ Υἰός ὡς Ἀγγελιαφόρος τῆς μεγάλης Βουλῆς σου, γιά νά μᾶς παρέχει τήν εἰρήνη προς ὅλους. Γι’ αὐτό, Φιλάνθρωπε Κύριε, κι ἐμεῖς πού ὁδηγηθήκαμε στό φῶς τῆς θεογνωσίας, δηλαδή τῆς εὐσεβείας καὶ τῆς πίστεως, Σέ δοξολογοῦμε, ξυπνώντας νωρίς μέσα στή νύχτα.
Ὠδὴ ς΄.
Σπλάγχνων Ἰωνᾶν ἔμβρυον ἀπήμεσεν ἐνάλιος θήρ, οἷον ἐδέξατο· τῇ Παρθένῳ δὲ ἐνοικήσας ὁ Λόγος καὶ σάρκα λαβὼν διελήλυθε φυλάξας ἀδιάφθορον· ἧς γὰρ οὐχ ὑπέστη ῥεύσεως, τὴν τεκοῦσαν κατέσχεν ἀπήμαντον.
Ὁ ἱερός Μελωδός χρησιμοποιεῖ τὸν Προφήτη Ἰωνᾶ στὴν ὑπόθεση τῆς ἐκ Παρθένου Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ. Τήν διαμονή του στην κοιλιά τοῦ κήτους παρομοιάζει μὲ τὴν Σύλληψη τοῦ ἐμβρύου καὶ τὴν ἔξοδό του ἀπό το κῆτος με τὴν Γέννησή του. Ἑπομένως ἀναφέρει στὴν ὠδή ὅτι τό θαλάσσιο κῆτος ἀπέβαλε σάν ἔμβρυο τόν Ἰωνᾶ ἀπό τήν κοιλιά του, ὅπως ἀκριβῶς τόν δέχτηκε. Ἀντίστοιχα ὁ Υἱός καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ, πού εἰσῆλθε και ἔλαβε σάρκα στήν κοιλιά τῆς Παρθένου, γεννήθηκε φυλάγοντας ἀβλαβὴ καὶ ἀδιάφθορη τὴν Παρθένο, δηλαδή δέν ὑπέστη φθορά ἤ ἀλλοίωση κατά την ἐνανθρώπησή Του.
Ὠδὴ ζ΄.
Οἱ παῖδες εὐσεβείᾳ συντραφέντες δυσσεβοῦς προστάγματος καταφρονήσαντες, πυρὸς ἀπειλὴν οὐκ ἐπτοήθησαν, ἀλλ' ἐν μέσῳ τῆς φλογὸς ἑστῶτες ἔψαλλον· Ὁ τῶν πατέρων Θεὸς εὐλογητὸς εἶ.
Οἱ τρεῖς ἐκεῖνοι ἅγιοι Παῖδες, ἐπειδή ἀνατράφηκαν μέ τὴν εὐσέβεια στὸν Θεό ποὺ εἶναι ὑψηλότερη γνώση καὶ θεωρία, καταφρόνησαν τή βλάσφημη προσταγή τοῦ Βασιλιᾶ νὰ προσκυνηθῆ ὡς θεός καί δέν φοβήθηκαν καθόλου τήν ἀπειλή στὴν κάμινο τοῦ πυρός. Ἀντίθετα, στεκόμενοι στό μέσο τῆς φλογός (συνεχίζει ὀ Μελωδός), δἐν λυποῦνταν ἀλλά μὲ χαρά ἔψαλλαν: Ὁ Θεός τῶν Πατέρων μας εἶσαι εὐλογητός καὶ δοξασμένος στοὺς αἰῶνες!
Ὠδὴ η΄.
Θαύματος ὑπερφυοῦς ἡ δροσοβόλος ἐξεικόνισε κάμινος τύπον· οὐ γὰρ οὓς ἐδέξατο φλέγει νέους, ὡς οὐδὲ πῦρ τῆς θεότητος Παρθένου ἣν ὑπέδη νηδύν. Διὸ ἀνυμνοῦντες ἀναμέλψωμεν· εὐλογείτω ἡ κτίσις πᾶσα τὸν Κύριον, καὶ ὑπερυψούτω εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας.
Ἡ κάμινος πού ἐξέπεμπε δροσιά στοὺς Τρεῖς Παῖδες στὴ Βαβυλῶνα ἦταν τύπος πού προεικόνιζε ἕνα παράδοξο θαῦμα. Διότι ὅπως ἡ κάμινος ἐκείνη ἑπταπλάσια καμμένη δέν κατέκαψε τούς νέους πού δέχθηκε μέσα της, ἔτσι καὶ τό πῦρ τῆς Θεότητος τοῦ Μονογενοῦς Υἱοῦ δέν ἔφλεξε τήν κοιλία τῆς Παρθένου Μαρίας, στήν ὁποία εἰσῆλθε. Γι’ αὐτό κι ἐμεῖς ποὺ είδαμε αὐτό τὸ θαυμάσιο, ἄς ἀνυμνήσουμε λέγοντας: Ὁλόκληρη ἡ κτίση ἄς δοξάζει τόν Κύριο κι ἄς τόν ὑπερυψώνει σέ ὅλους τούς αἰῶνες.
Ὠδὴ θ΄.
Μυστήριον ξένον ὁρῶ καὶ παράδοξον! οὐρανὸν τὸ σπήλαιον· θρόνον χερουβικὸν τὴν Παρθένον· τὴν φάτνην χωρίον, ἐν ᾧ ἀνεκλίθη ὁ ἀχώρητος, Χριστὸς ὁ Θεός, ὃν ἀνυμνοῦντες μεγαλύνομεν.
Ὁ Μελωδός δανείστηκε ἀπό τὸν λόγο τοῦ Θείου Χρυσοστόμου τὴν φράση: «Μυστήριο ξένο καὶ παράδοξο βλέπω». Βλέπω ἕνα γεγονός μυστηριῶδες, ἐκπληκτικό καί θαυμαστό! Τό σπήλαιο τῆς Βηθλεέμ ἔγινε οὐρανός, βλέπω ἡ Παρθένος καὶ Θεοτόκος Μαρία, ποὺ ἔχει ὑλικό σῶμα, ἔγινε θρόνος χερουβικός. Καί ἡ εὐτελής φάτνη τοῦ σπηλαίου ἔγινε τόπος ἔνδοξος, ὅπου πλάγιασε αὐτός πού τίποτε στόν κόσμο δέν μπορεῖ νά τόν χωρέσει, δηλαδή ὁ Χριστός καί Θεός, τόν ὁποῖο οἱ πιστοί ὑμνολογώντας μεγαλύνουμε.
Ἐκ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς