Οἱ Καταβασίες τοῦ Ἰαμβικού Κανόνος εἶναι οἱ Ὕμνοι ποιητικοί γραμμένοι σε ἰαμβικά μέτρα, πού συνέγραψε ὁ ὅσιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, μέγας Πατήρ τῆς Ἐκκλησίας, διαπρεπέστατος θεολόγος καὶ ποιητής τοῦ 8ου μ.Χ. αἰῶνος. Ὁ ὅρος Καταβασίες ἀναφέρεται ἐπακριβῶς στό πρῶτο τροπάριο ἀπό τήν κάθε Ὠδή. Οἱ ἰαμβικές ψάλλονται κατά τήν ἑορτή τῶν Χριστουγέννων μαζί μέ τίς πεζές καί ἀπό τήν 26 Δεκεμβρίου ἕως τήν 30ή Δεκεμβρίου ψάλλονται μόνο οἱ ἰαμβικές. Οἱ πεζές καταβασίες ἀρχίζουν μέ τὴν ᾨδὴ: «Χριστὸς γεννᾶται...» καὶ οἱ ἰαμβικές μέ τὴν ᾨδὴ: «Ἔσωσε λαόν...».
ᾨδὴ α'.
Ἔσωσε λαόν, θαυματουργῶν Δεσπότης
Ὑγρὸν θαλάσσης, κῦμα χερσώσας πάλαι.
Ἑκὼν δὲ τεχθεὶς ἐκ Κόρης, τρίβον βατὴν
Πόλου τίθησιν ἡμῖν· ὃν κατ᾿ οὐσίαν
Ἶσόν τε Πατρί, καὶ βροτοῖς δοξάζομεν.
Ο Δεσπότης Χριστός έσωσε τον Ισραηλιτικό λαό με θαυματουργικό τρόπο την παλαιά εποχή, αφού μετέβαλε σε ξηρά τα κυματώδη νερά της Ερυθράς Θάλασσας. Και τώρα, αφού γεννήθηκε με την θέλησή Του από Κόρη Παρθένο, άνοιξε δρόμο ευκολοδιάβατο από την γη στον ουρανό. Αυτόν εμείς δοξάζουμε, πού είναι κατά την θεία Του φύση ομοούσιος με τον Πατέρα και κατά την ανθρωπίνη φύση Του ομοούσιος με τους ανθρώπους. Η διάβαση της Ερυθράς θάλασσας παραβάλλεται με την Γέννηση του Χριστού από την Παναγία. Εκεί με θαυματουργικό τρόπο έγινε στη θάλασσα η διάβαση του λαού με το Μωϋσή, εδώ υπάρχει ο συμβολισμός, διότι πρόκειται για την διάβαση του ανθρώπου από τη γη στον ουρανό.
Ὠδή γ’
Νεῦσον πρὸς ὕμνους, οἰκετῶν Εὐεργέτα
Ἐχθροῦ ταπεινῶν, τὴν ἐπηρμένην ὀφρύν·
φέρων τε παντεπόπτα, τῆς ἁμαρτίας
Ὕπερθεν ἀκλόνητον, ἐστηριγμένους
Μάκαρ μελῳδούς, τῇ βάσει τῆς πίστεως.
Ευεργέτα Χριστέ, δέξου τους ύμνους των δούλων Σου, ταπεινώνοντας το υπερυψωμένο φρύδι του εχθρού μας (δηλ. την υπερηφάνεια του διαβόλου) και υψώνοντας, Παντεπόπτα, υπεράνω της αμαρτίας ακλόνητα στηριγμένους, Μακάριε, τους υμνωδούς στο θεμέλιο της πίστεως. Στην γ΄ Ωδή γίνεται έκκληση βοήθειας στον γεννηθέντα και Ευεργέτη Χριστό να στηρίξει ακλόνητα τον άνθρωπο στο θεμέλιο της πίστεως, που είναι ο ίδιος ο Κύριος.
Ὠδή δ’
Γένους βροτείου, τὴν ἀνάπλασιν πάλαι
ᾌδων Προφήτης, Ἀββακοὺμ προμηνύει
Ἰδεῖν ἀφράστως, ἀξιωθεὶς τὸν τύπον·
Νέον βρέφος γάρ, ἐξ ὄρους τῆς Παρθένου
Ἐξῆλθε λαῶν, εἰς ἀνάπλασιν Λόγος.
Ο προφήτης Αββακούμ ψάλλοντας την παλαιά εποχή προφήτευσε την ανάπλαση (αναγέννηση του γένους των θνητών ανθρώπων), επειδή αξιώθηκε να προΐδει κατά τρόπο ανέκφραστο την προτύπωση (την απεικόνιση και τον συμβολισμό) αυτής. Διότι, κατά το όραμα του Αββακούμ, ένα καινοφανές Βρέφος, δηλ. ο Λόγος και Υιός τον Θεού, εξήλθε από όρος (κατάσκιο και δασύ), δηλ. από την Παρθένο, για να αναπλάσει (αναγεννήσει) όλους τους λαούς. Η δ΄ Ωδή αναφέρεται στο όραμα του Προφήτη Αββακούμ, ο οποίος εξέστη και αναλύθηκε σε δοξολογία προς τον Θεό: «Δόξα τῇ δυνάμει σου, Κύριε. Κύριε, εἰσακήκοα τὴν ἀκοὴν σου, καὶ ἐφοβήθην Κύριε, κατενόησα τὰ ἔργα σου, καὶ ἐξέστην». (Αββακ. Γ΄. 1-19)
Ὠδή ε’
Ἐκ νυκτὸς ἔργων, ἐσκοτισμένης πλάνης
Ἱλασμὸν ἡμῖν, Χριστὲ τοῖς ἐγρηγόρως
Νῦν σοι τελοῦσιν, ὕμνον ὡς εὐεργέτῃ
Ἔλθοις πορίζων, εὐχερῆ τε τὴν τρίβον·
Καθ᾿ ἣν ἀνατρέχοντες, εὕροιμεν κλέος.
Από έργα νυκτός σκοτεινής και πλανεμένης, Ω Χριστέ, Εσύ είθε να έλθεις σε μας, οι οποίοι τώρα ήμαστε (μετά την ένσαρκη παρουσία Σου) σε εγρήγορση του νου μας και ψάλλουμε ύμνους σε Σένα, ως Ευεργέτη μας, για να μας χαρίσεις το έλεός Σου και να έχουμε ευκολοδιάβατο τον δρόμο προς Εσένα, στον οποίο αν τρέξουμε είθε να βρούμε δόξα ουράνια.
Ὠδή ς’
Ναίων Ἰωνᾶς ἐν μυχοῖς θαλαττίοις,
ἐλθεῖν ἐδεῖτο καὶ ζάλην ἀπαρκέσαι.
Νυγεὶς ἐγὼ δέ τῷ τυραννοῦντος βέλει,
Χριστὲ προσαυδῶ, τὸν κακῶν ἀναιρέτην,
Θᾶττον μολεῖν σε τῆς ἐμῆς ραθυμίας.
Όταν ο Ιωνάς κατοικούσε μέσα στα βάθη της θάλασσας (ευρισκόμενος μέσα στην κοιλία του κήτους) παρακαλούσε να έλθει σε Σένα, Κύριε, και η ψυχική τρικυμία που τον κατείχε ζητούσε να απομακρυνθεί. Αλλά εγώ, αφού πληγώθηκα από το βέλος του τυράννου Διαβόλου, Χριστέ, Εσένα παρακαλώ, που είσαι ο εξολοθρευτής των κακών, να έλθεις σε μένα πιο γρήγορα από την δική μου ραθυμία (για να με ελευθερώσεις από τα δεινά που με συνέχουν). Η περιπέτεια του Ιωνά αναφέρεται στην ς’ Ωδή, για να τονισθεί ο κίνδυνος που διέτρεξε ο Ιωνάς μέσα στα βάθη της θάλασσας από την ανυπακοή του και τον ψυχικό κίνδυνο που διατρέχει κάθε άνθρωπος στη ζωή του από τα βέλη του πονηρού Διαβόλου. Με την καταφυγή στο Θεό διά της προσευχής και της μετανοίας εισακούεται από τον Κύριο και λυτρώνεται.
Ὠδή ζ’
Τῷ παντάνακτος, ἐξεφαύλισαν πόθῳ
Ἄπλητα θυμαίνοντος, ἠγκιστρωμένοι
Παῖδες τυράννου, δύσθεον γλωσσαλγίαν·
Οἷς εἴκαθε πῦρ, ἄσπετον τῷ Δεσπότῃ
Λέγουσιν· Εἰς αἰῶνας, εὐλογητὸς εἶ.
Οι τρεις Παίδες (Ανανίας, Αζαρίας και Μισαήλ) αγκιστρωμένοι στον πόθο της αγάπης του παμβασιλέως Χριστού, περιφρόνησαν την αντίθεη γλωσσολαλιά του τυράννου Ναβουχοδονόσορα, ο οποίος ήταν υπερβολικά θυμωμένος και προξενούσε φόβο. Σε αυτούς όμως (τους τρεις Παίδες) υποχώρησε το απερίγραπτα μεγάλο πυρ της καμίνου και έψαλλαν στον Δεσπότη Χριστό: Δοξασμένος είσαι Κύριε, στους αιώνες των αιώνων.
Ὠδή η’
Μήτραν ἀφλέκτως, εἰκονίζουσι Κόρης
Οἱ τῆς παλαιᾶς, πυρπολούμενοι νέοι
Ὑπερφυῶς κύουσαν, ἐσφραγισμένην.
Ἄμφω δὲ δρῶσα, θαυματουργίᾳ μιᾷ
Λαοὺς πρὸς ὕμνον, ἐξανίστησι χάρις.
Οι νέοι (τρεις Παίδες) οι αναφερόμενοι στην Παλαιά Διαθήκη, οι οποίοι πυρπολούνταν (μέσα στην κάμινο του πυρός) χωρίς να κατακαίονται, απεικόνιζαν την μήτρα της Παρθένου, η οποία υπερφυσικώς συνέλαβε, γέννησε και έμεινε πάλι σφραγισμένη και κλεισμένη. Η θεία Χάρη που ενήργησε τα δύο αυτά θαύματα με μία θαυματουργική δύναμη, διεγείρει τους πιστούς λαούς στο να υμνούν τον Θεό (που ενεργεί τέτοια θαὐματα). Στην ζ΄ Ωδή τονίζεται η θαυματουργική δύναμη της Χάρης του Θεού, η οποία ενεργεί ελεύθερα και αβίαστα προς όφελος και σωτηρία των ανθρώπων και αποδεικνύει την θεότητα του Χριστού και την παντοδυναμία Του.
Ὠδή θ’
Στέργειν μὲν ἡμᾶς, ὡς ἀκίνδυνον φόβῳ
Ῥᾷον σιωπῇ· τῷ πόθῳ δὲ Παρθένε
Ὕμνους ὑφαίνειν, συντόνως τεθηγμένους
Ἐργῶδες ἐστίν· ἀλλὰ καὶ Μήτηρ σθένος
Ὅση πέφυκεν, ἡ προαίρεσις δίδου.
Ευκολότερο είναι εμείς (οι υμνωδοί) να αγαπάμε την σιωπή, επειδή αυτό δεν παρέχει κανένα κίνδυνο, ένεκα του φόβου (μήπως, όταν μιλήσουμε, πράξουμε ανόσιο έργο). Κινούμενοι από τον πόθο προς Εσένα Παρθένε, πλέκουμε ύμνους πολύ καλά επεξεργασμένους, πράγμα το οποίο είναι πολύ δύσκολο και κοπιώδες. Αλλά Εσύ Μητέρα, δίδε σε μένα την ιδική Σου δύναμη, όση είναι εκ φύσεως η δική μου προαίρεση.
Ο υμνογράφος με περισσή τέχνη και δεξιότητα συνέθεσε τον δύσκολο αυτόν Κανόνα, αλλά με ταπείνωση αναγνωρίζει την αδυναμία του για το τόλμημα αυτό και ζητά τη βοήθεια της Παναγίας, για να καταφέρει να την υμνήσει.
Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου
καὶ τοῦ Ἁγίου Ἱωάννου Δαμασκηνοῦ,
Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ ἐλέησον ἡμᾶς.
Ἀμήν!
Ἐκ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς