«Τῇ ΚΑ΄ Μαϊου, μνήμη τῶν Ἁγίων καὶ ἐνδόξων θεοσέπτων μεγάλων βασιλέων καὶ Ἰσαποστόλων Κωνσταντίνου καὶ Ἑλένης».
Στην εικονογραφία της Ορθοδόξου Εκκλησίας, ο Μέγας Κωνσταντίνος απεικονίζεται ως Βασιλέας και η αγία Ελένη με πολυτελή αυτοκρατορικά ενδύματα, ενώ ανάμεσά τους βρίσκεται ο Τίμιος Σταυρός.
Ο Σταυρός ήταν των βασιλέων το κραταίωμα,
ο Σταυρός είναι των πιστών το στήριγμα!
Ο Κωνσταντίνος, γιος του Κωστάντιου το 306 μ. Χ. ανακηρύχθηκε Αύγουστος στη δύση κατόπιν της νίκης του εναντίον του Μαξεντίου, ο οποίος δεν έπραττε έργα αγαθά και δίκαια στη Ρώμη. O ιστορικός Ευσέβιος παρατηρεί ότι ξεκινώντας ο Κωνσταντίνος να σώσει τη Ρώμη, «προσευχήθηκε στο Θεό του ουρανού και στον Ιησού Χριστό». Ο Χριστός βλέποντας την καθαρότητα της ψυχής του, πρώτα εμφανίσθηκε εις αυτόν στον ύπνο κι έπειτα, στο μέσον της ημέρας χάραξε ο Κύριος το σημείο του Σταυρού διά μέσου των αστέρων, με τα γράμματα «Ἐν τούτῳ νίκα». Ο φωτεινός σταυρός, με τα ελληνικά γράμματα ΧΡ, οδήγησε τον Κωνσταντίνο στη νίκη, η οποία ήταν αποτέλεσμα της βούλησης του Θεού των Χριστιανών. Έκτοτε ο Σταυρός του Χριστού καθοδηγούσε τον Βασιλιά Κωνσταντίνο σε όλες του τις κινήσεις και σε θεοφιλή έργα.
Όταν έμεινε μόνος άρχων της Αυτοκρατορίας, ο Κωνσταντίνος πήρε την απόφαση που άλλαξε την πορεία της ανθρωπότητος: μετέφερε την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας από τη Ρώμη στο Βόσπορο και πάνω στο παλαιό Βυζάντιο οικοδόμησε την Κωνσταντινούπολη. Και το πιο αξιοσημείωτο γεγονός για τους χριστιανούς, ήταν η υπογραφή του διατάγματος των Μεδιολάνων το 313, το οποίο προέβλεπε να σταματήσουν οι διωγμοί και να αποφυλακισθούν οι πιστοί.
Η αγία Ελένη ήταν σε όλη τη ζωή της απλή, ταπεινή και πιστή χριστιανή. Χριστιανή θεοφιλών έργων, της διακονίας και της ιεραποστολικής δράσεως. Τη θέση της όμως στην Ιστορία, η αγία Ελένη την οφείλει στο ταξίδι της στην Παλαιστίνη (326 μ.Χ.), τρία χρόνια πριν από τα τέλη της ζωής της. Η μετάβασή της στους Αγίους Τόπους, όπου έζησε ο Κύριος, είχε σκοπό την ανεύρεση του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού, επάνω στον οποίο υψώθηκε ο Χριστός. Ο ιστορικός της εποχής Ευσέβιος έγραψε σχετικά: «Ἑλένη Αὐγούστα Θεῷ τῷ Σωτῆρι αὐτῆς, θεοφιλοῦς βασιλέως θεοφιλής μήτηρ, εὐσεβοῦς τεκμήρια διαθέσεως ἵδρυσε». Δηλ. (=Η αυγούστα Ελένη για τον Σωτήρα της Χριστό, ως θεοφιλής μητέρα και Βασιλέα θεοφιλούς, ίδρυσε Ναούς απόδειξη της ευσεβείας της!)
Με την εύρεση του Σταυρού του Χριστού στην περιοδεία της στην Ιερουσαλήμ, η αγία Ελένη αποφάσισε να οικοδομήσει επί τόπου το Ναό της Αναστάσεως, τον Ναό επάνω από το Σπήλαιο της Γεννήσεως στη Βηθλεέμ και άλλους δύο, έναν στο όρος της Αναλήψεως και έναν στο όρος Θαβώρ. Στην επιστροφή της για την Κωνσταντινούπολη, με θεία εντολή διέρχεται από την Κύπρο, για να κτίσει κι εκεί ιερό ναό, θεμελιώνοντας με το Τίμιο Ξύλο, για να προσκυνείται και να δοξάζεται στους αιώνες ο Σταυρός του Κυρίου (327). Η Αγία Ελένη με τους συνεργάτες της εγκαινίασε το ναό με το τίμιο Ξύλο και από τότε το βουνό αυτό ονομάζεται Σταυροβούνι, όπου μέχρι σήμερα υπάρχει η ομώνυμη Ιερά Μονή.
Με τεμάχια από τον πολύτιμο θησαυρό της, τον Τίμιο Σταυρό, φτιαγμένα σε μικρότερους σταυρούς και τους αγιασμένους ήλους και το ακάνθινο στεφάνι, η μακαρία Ελένη επιστρέφει με το βασιλικό της καράβι στον υιόν της. Ο Μ. Κωνσταντίνος υποδέχθηκε με μεγάλη χαρά το Ξύλο του Τιμίου Σταυρού, που μετέφερε η μητέρα του με μεγάλη ευλάβεια στην Κωνσταντινούπολη. Τους αγίους Ήλους ο ευσεβής αυτοκράτορας αναφέρεται πως τοποθέτησε στην περικεφαλαία και τα χαλινάρια του αλόγου του, για προστασία και ευλογία στους πολέμους.
Τελικά, η Αγία έδειξε την ευσέβειά της με πολλές ευεργεσίες, την ανοικοδόμηση νέων Εκκλησιών στη Ρώμη (του Τιμίου Σταυρού) και στην Κωνσταντινούπολη (των Αγίων Αποστόλων). Η Αγία Ελένη εκοιμήθη σε ηλικία 81 περίπου ετών (328-329). Σήμερα, το μεγαλύτερο μέρος του Τιμίου Ξύλου φυλάσσεται στην Ιερά Μονή Ξηροποτάμου στο Άγιο Όρος.
«Ταῖς τῶν σῶν Ἁγίων πρεσβείαις Χριστὲ ὁ Θεὸς ἐλέησον ἡμᾶς».
Ἀπολυτίκιον. Ἦχος πλ. δ’.
Τοῦ Σταυροῦ σου τὸν τύπον ἐν οὐρανῷ θεασάμενος, καὶ ὡς ὁ Παῦλος τὴν κλῆσιν οὐκ ἐξ ἀνθρώπων δεξάμενος, ὁ ἐν βασιλεῦσιν, Ἀπόστολός σου Κύριε, Βασιλεύουσαν πόλιν τῇ χειρὶ σου παρέθετο· ἣν περίσωζε διὰ παντὸς ἐν εἰρήνη, πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, μόνε Φιλάνθρωπε.
Κοντάκιον. Ἦχος γ’. Ἡ Παρθένος σήμερον.
Κωνσταντῖνος σήμερον, σὺν τῇ μητρὶ τῇ Ἑλένη, τὸν Σταυρὸν ἐμφαίνουσι, τὸ πανσεβάσμιον ξύλον, πάντων μὲν τῶν Ἰουδαίων αἰσχύνην ὄντα, ὅπλον δὲ πιστῶν, ἀνάκτων κατ᾽ ἐναντίων, δι᾽ ἡμᾶς γὰρ ἀνεδείχθη, σημεῖον μέγα, καὶ ἐν πολέμοις φρικτόν.
Ἐκ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς