Η ιστορική Μονή Παναγίας Κατερινούς βρίσκεται σε πυκνόφυτη περιοχή, στα νότια της λίμνης Τριχωνίδος και στη βόρεια πλαγιά του όρους Αρακύνθου (ή Ζυγού), τρία χιλιόμετρα πάνω από το χωριό Γαβαλού Μακρυνείας, του Δήμου Αγρινίου. Το παλαιό πέτρινο καθολικό της Μονής χρονολογείται από το 1770, (σύμφωνα με επιγραφή σκαλισμένη πάνω σε πέτρα) είχε ρυθμό τρίκλιτης σταυρεπίστεγης βασιλικής με τρούλο και κατεδαφίσθηκε το 1979, ενώ στη θέση του υψώθηκε τσιμεντένια βασιλική με υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος. Το μοναστηριακό συγκρότημα (ανακαινισμένο σήμερα) διατηρεί την παλαιά πέτρινη όψη, σχηματίζοντας στη βορειοδυτική πλευρά καμαροσκέπαστη στοά προς το μέρος της αυλής.
Σε μία ανακαινισμένη αίθουσα στο ισόγειο του κτιρίου, φιλοξενείται η Βιβλιοθήκη-Κειμηλιοθήκη, η οποία εγκαινιάσθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 2018 από τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Αιτωλίας και Ακαρνανίας κ. Κοσμά και αποτελεί ευγενική χορηγία της οικογένειας του μακαριστού π. Νικολάου Αρτίκου, ο οποίος ιερουργούσε επί 12 έτη στο καθολικό της Μονής. Η οικογένεια του π. Νικολάου δώρισε στη Μονή ορισμένα κειμήλια, πολλά βιβλία εκκλησιαστικά και την αξιόλογη πολύτομη σειρά της Ελληνικής Πατρολογίας (166 τόμοι) του Migne (Patrologia Graeca, συντομογραφία PG).
Η Ιερά Μονή Κατερινούς διέθετε σπουδαία βιβλιοθήκη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ανάμεσα στα βιβλία αναφέρεται Ευαγγέλιο του 1686, που εκδόθηκε από τον Νικόλαο Γλυκύ στη Βενετία, αφιερωμένο στον Μητροπολίτη Φιλαδελφείας Μελέτιο Τυπάλδο. Επίσης βιβλίο αναγραφόμενο «Μέλισσα», περιέχον γνωμικά ελλήνων φιλοσόφων και Πατέρων, που τυπώθηκε από τον ίδιο εκδότη Νικ. Γλυκύ στη Βενετία το 1680. Στα περιθώρια του βιβλίου αυτού, βρέθηκαν από τον αρχιμανδρίτη Σωφρόνιο Παπακυριακού ενθυμήσεις του 1725, που έγραψε ο Επίσκοπος Ησαΐας.
Η Βιβλιοθήκη σήμερα απαρτίζεται από παλαιά βιβλία του 19ου αιώνα εκκλησιαστικά, λειτουργικά (Ευαγγέλιο, Μηναία, Παλαιά Διαθήκη), διδακτικά, όπως του Ηλία Μηνιάτη «Διδαχαί και Λόγοι» βιβλίο του 1720 που εκδόθηκε στο τυπογραφείο της Βενετίας, σε Β΄ έκδοση. Υπάρχουν και βιβλία Φιλοσοφικών Επιστημών (1883), Εκπαιδευτικά (1876), καθώς και πολιτική Γεωγραφία (1885). Εκτίθενται βιβλία νεώτερα, θεολογικά, Πατερικά, Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων (Ε.Π.Ε.), Φιλοκαλία, Αγιολογία, ο Μέγας Συναξαριστής, Υπομνήματα εις την Παλαιά και Καινή Διαθήκη, Αφιερώματα σε πνευματικές μορφές, σε Εκκλησίες και ιστορικές Μονές. Βιβλία νομικά με το σύνταγμα ιερών κανόνων, κλασσικά (Βιβλιοθήκη των Ελλήνων, Άπαντα κλασσικών συγγραφέων), ιστορικά και εθνικά (Κ. Παπαρρηγόπουλου και Νεώτερη Ιστορία του Ελληνικού Έθνους κ.ά.), φιλολογικά (η Βασική Βιβλιοθήκη Νεοελληνικής Λογοτεχνίας), αρχαιολογικά-βυζαντινά, μουσικής, εκκλησιαστική τέχνης, πρακτικά συνεδρίων, διατριβές, επιστημονικά περιοδικά, εγκυκλοπαίδειες (ελληνική και θρησκευτική), Λεξικά. Επίσης βιβλία που αναφέρονται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, του Διαφωτισμού και της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821.
Η Κειμηλιοθήκη περιλαμβάνει εκθέματα από το παλαιό καθολικό, που αποτελούν τεκμήριο της ιστορίας της Μονής. Στα Ιερά Κειμήλια συγκαταλέγονται ένας σταυρός Αγιάσματος, δισκοπότηρα, θυμιατήρια, κηροπήγια, ο ξυλόγλυπτος σταυρός του παλαιού τέμπλου, εικόνες του ξυλόγλυπτου τέμπλου από το Δωδεκάορτο, τα δύο Βημόθυρα με τους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ. Παλαιές εικόνες με το Γενέσιο της Θεοτόκου, εικόνα με τον Επιτάφιο Θρήνο, καθώς και η θαυματουργή Εικόνα της Παναγίας με ένθρονη την Θεοτόκο στον τύπο της Παντάνασσας, έργο Ιωάννου ζωγράφου του 1865 μ.Χ. Επίσης υπάρχουν ξύλινες βάσεις χειροποίητες από παλαιά μανουάλια, ένας ξύλινος Επιτάφιος παλαιός, μία στολή αρχιερατική του πρώην Επισκόπου Θεοκλήτου και δύο ράβδοι. Παρατίθεται φωτογραφικό υλικό με διάφορες απόψεις του Μοναστηριού, από τις πανηγύρεις της Μονής και άλμπουμ με φωτογραφίες από τη ζωή των μοναχών και μοναζουσών.
Επιπλέον φιλοξενείται μία συλλογή με όπλα της εποχής του οπλαρχηγού Δημήτρη Μακρή, καριοφίλι του 1700 μ.Χ., δύο γιαταγάνια, δύο κουμπούρες, μαχαίρι, μελανοδοχεία, μπαλάσκα, σφραγίδες, δύο γιλέκα από γυναικεία στολή του 1821. Στο μουσείο δεσπόζει ένα ομοίωμα του καπετάνιου του Ζυγού σε φυσικό μέγεθος με τη στολή της εποχής.
Από την Ιστορία της Μονής αναφέρουμε ότι το 1769 στο παλαιό καθολικό της Κατερινούς, έγινε η μύηση και η ορκωμοσία του Δ. Μακρή (καπετάνιου του Ζυγού) στη Φιλική Εταιρεία το 1819, μπροστά στον Φιλικό Ιωάννη Παπαρηγόπουλο, που ήλθε από την Πάτρα. Στη Μονή γίνονταν οι Εθνοσυνάξεις των κλεφταρματολών, όπου όλοι ορκίζονταν για «Ελευθερία ή Θάνατο». Σε καιρούς γενικής αμάθειας και αγραμματοσύνης, οι μοναχοί της Μονής Κατερινούς μάθαιναν γράμματα στα σκλαβωμένα ελληνόπουλα σε κρυφό σχολειό, που λειτουργούσε στο μικρό μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής (στο Κελλί της Παλιογαβαλούς), που βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από τη Μονή Κατερινούς. Το καθολικό του μικρού αυτού μοναστηριού είναι αφιερωμένο στη Ζωοδόχο Πηγή. Είναι χτισμένο το 1788 και είχε παράλληλη ζωή και εξάρτηση από τη μεγαλύτερη Μονή της Κατερινούς. Ο ναός αυτός ανήκει στην κατηγορία των σταυροειδών με τρούλο, παρόμοιος με το καθολικό της Ι.Μονής Κατερινούς (1769). Η τοπική παράδοση αναφέρει ότι μετά την Έξοδο του Μεσολογγίου, εδώ βρήκαν φιλοξενία ορισμένοι από τους πρόσφυγες-εξοδίτες.
Η Ιερά Μονή Κατερινούς διαμέσου των αιώνων υπήρξε πνευματική εστία, εθνική, κοινωνική και μορφωτική. Ανέπτυξε πλούσια πνευματική, κοινωνική και φιλανθρωπική δραστηριότητα (το 1937 και 1952 μοίρασε από τα κτήματά της σε πτωχούς αγρότες). Σε καιρούς εσχάτης πενίας και δυστυχίας, στήριζε ανθρώπους αδικημένους και κατατρεγμένους, έτρεφε πεινασμένους, περιέθαλπε λαβωμένους, πρόσφερε λόγο παραμυθίας σε κάθε προσερχόμενο πιστό. Και σήμερα η Μονή ανταποκρίνεται στον πρωταρχικό σκοπό του Μοναχισμού, που είναι η πνευματική αναγέννηση όλων των ανθρώπων.
Η Καθηγουμένη της Ιεράς Μονής Παναγίας Κατερινούς
Μαριάμ Σκαβάρα
Εκ της Ιεράς Μονής