Ο Απόστολος του Χριστού Λουκάς και Ευαγγελιστής ήταν ελληνικής καταγωγής, συγγραφέας του ομώνυμου Ευαγγελίου και των Πράξεων των Αποστόλων τον 1ο αιώνα. Κήρυξε στη Νότια Ευρώπη και μαρτύρησε στην Ελλάδα. Ήταν στενός συνεργάτης του Αποστόλου Παύλου στις περιοδείες του, ιατρός στο επάγγελμα και ζωγράφος των αγίων εικόνων. Σύμφωνα με την παράδοση της Εκκλησίας ο Απόστολος και Ευαγγελιστής Λουκάς ήταν ο πρώτος ζωγράφος της Παναγίας. Γνώριζε πολύ καλά την ζωγραφική τέχνη, σε αυτόν αποδίδονται οι πρώτες εικόνες της Θεοτόκου με τον Ιησού Χριστό βρέφος στην αγκαλιά της (όπως είναι η Παναγία στη Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου, η Παναγία Σουμελά και η Παναγία του Κύκκου), καθώς και αυτές των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου.
Μέσα στο Ευαγγέλιό του περιγράφει την μορφή και την ζωή της Παναγίας, και ήταν ο μόνος από τους τέσσερις ευαγγελιστές από τον οποίο έχουμε τις σημαντικότερες πληροφορίες για την Παναγία. Την περιγράφει παραστατικά και δηλώνει ότι είναι γνώστης πολλών πληροφοριών για την μορφή της και είναι σαν να ζωγραφίζει την φυσιογνωμία της. Οι προσωπικές σχέσεις του Ευαγγελιστή Λουκά με την Θεοτόκο αναπτύχθηκαν κατά την συνεχή και πάνω από δύο χρόνια παραμονή του Ευαγγελιστή στην Παλαιστίνη, όταν ο διδάσκαλος και συνεργάτης του Απ. Παύλος ήταν φυλακισμένος στην Καισάρεια της Παλαιστίνης (58-60) μ.Χ. Κατά το διάστημα αυτό ο Ευαγγελιστής είχε την δυνατότητα να κινείται συχνότερα μεταξύ Καισαρείας και Ιεροσολύμων.
Ο Άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός αναφέρει τον Ευαγγελιστή Λουκά ζωγράφο της Παναγίας σε επιστολή του προς τον αυτοκράτορα Θεόφιλο γράφει τα εξής: «Βλέπε μοι καὶ τὸν Εὐαγγελιστήν καὶ Ἀπόστολον Λουκάν, οὐχί τῆς Παναχράντου καὶ Ἀειπαρθένου Μαρίας τὴν τιμίαν εἰκόνα ἀνιστόρησε καὶ πρός Θεόφιλον ἔπεμψε;». Και πάλι: «Καὶ γάρ ὁ θεσπέσιος Ἀπόστολος καὶ Εὐαγγελιστής Λουκάς τὸν θεῖον καὶ σεβάσμιον χαρακτήρα τῆς πανάγνου Θεομήτορος Μαρίας ἔτι ἐν σαρκί αὐτῆς ζώσης ἐν Ἱερουσαλήμ καὶ τὰς διατριβάς ποιουμένης ἐν τῆ ἁγία Σιών, ζωγραφικαῖς μίξεσι τὴν τῆς πανάγνου στήλην ἐν πίναξι διεχάραξεν, ὡς ἐν κατόπτρω τῆ μετέπειτα γενεᾶ καταλελοιπώς». (P.G τομ. 95 σελ.321 και 349. Ι.Δαμασκηνού. Λόγος αποδεικτικός περί των Αγίων και Σεπτών Εικόνων)
Τον Ευαγγελιστή Λουκά ως ζωγράφο τον αναφέρει και ο Συμεών ο Μεταφραστής τον 10ο αιώνα, ο οποίος χαρακτηρίζει τις εικόνες του «φιλίας θερμοτάτης τεκμήριον» μετά της Θεοτόκου. Αυτό δηλώνει την προσωπική γνωριμία του Ευαγγελιστή Λουκά με την Θεοτόκο. Επομένως την παλαιά αυτή παράδοση, του Λουκά ως ζωγράφου εικόνων της Θεοτόκου Μαρίας, την υιοθετεί και η ορθόδοξη υμνολογία στον Μικρό Παρακλητικό Κανόνα προς την Θεοτόκο: «Ἄλαλα τὰ χείλη τῶν ἀσεβῶν, τῶν μή προσκυνούντων τὴν εἰκόνα σου τὴν σεπτήν, τὴν ἱστορηθεῖσα ὑπό τοῦ Ἀποστόλου Λουκά ἱερωτάτου, τὴν ὁδηγήτριαν».
Οι εικονογραφικές μαρτυρίες για τον Ευαγγελιστή Λουκά ως Θεομητορικό Αγιογράφο είναι πάμπολλες. Η παλιότερη απεικόνιση του Ευαγγελιστού Λουκά να ζωγραφίζει την Παναγία προέρχεται από εικονογραφημένο Ευαγγέλιο που υπάρχει στην βιβλιοθήκη του Harvard (Cambridge Mass cod.gr.25,φ.52ν ).Το χειρόγραφο είναι του 11ου αιώνα, αλλά οι μικρογραφίες του 12ου. Παρόμοιες απεικονίσεις υπάρχουν σε Ευαγγέλιο της Μονής Αγ. Αικατερίνης Σινά (13ος αιώνας) καθώς και σε φορητή εικόνα (1788). Επίσης σε φορητή εικόνα του 14ου αιώνα στην Μονή Χρυσαλινιώτισσας στην Κύπρο, σε τετραευαγγέλιο του 15ου αιώνα στο Βατικανό, σε φορητή Κρητική εικόνα του 15ου που βρίσκεται στο Μουσείο εικόνων Recklinghaysen στη Γερμανία, σε φορητή εικόνα του 1560/1567 στο Μουσείο Μπενάκη, σε αγιογραφία στην Μονή Φιλανθρωπινών στο Νησί των Ιωαννίνων (1542), σε φορητή εικόνα του 16ου αιώνα της Εθνικής Πινακοθήκης –Συλλογή Αλ.Σούτσου, σε φορητή εικόνα του 17ου αιώνα στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, Συλλογή Λοβέρδου. Και στο εξής πολλές άλλες απεικονίσεις.
Ἀπολυτίκιον
Λουκᾶν τὸν θεηγόρον καὶ τοῦ Παύλου συνέκδημον καὶ Εὐαγγελίου τοῦ τρίτου συγγραφέα θεόπνευστον, ἐν ὕμνοις τιμήσωμεν, πιστοί, ὡς ἄξιον ἐργάτην τοῦ Χριστοῦ. Τῷ φωτι γὰρ τοῦ Κυρίου καταυγασθεὶς μετέδωκε φῶς τῷ κόσμῳ. Γράψας τὰς θαυμαστὰς παραβολάς, σύστασιν ἐκκλησίας τε τῇ ἐπελεύσει τοῦ πνεύματος ἱστορησάμενος.
Κοντάκιον. Ἦχος δ’. Ἐπεφάνης σήμερον.
Μαθητὴς γεvόμενος τοῦ Θεοῦ Λόγου, σὺν τῷ Παύλῳ ἅπασαν, ἐφωταγώγησας τὴv γῆν, καὶ τὴν ἀχλὺν ἀπεδίωξας, τὸ θεῖον γράψας, Χριστοῦ Εὐαγγέλιον.
Ἐκ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς