Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, σπούδασε ρητορική, νομική, θεολογία, φιλοσοφία και φυσικές επιστήμες στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν ανεψιός του Νείλου Καβάσιλα, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης και διετέλεσε σύμβουλος του Ιωάννη ΣΤ΄ Κατακουζηνού. Μεγάλη υπήρξε η προσφορά του στα εκκλησιαστικά θέματα της εποχής του ως λαμπρότατος θεολόγος. Ο Άγιος ασπάσθηκε τις απόψεις και ιδέες του Γρηγορίου Παλαμά για τον ανατολικό μυστικισμό και το ησυχαστικό πνεύμα. Το 1364, απαλλαγμένος από κάθε δημόσια ενασχόληση στην Κωνσταντινούπολη, έζησε «εν ησυχία» το υπόλοιπο του βίου του. Φοίτησε στις Μονές Μαγγάνων, Ξανθόπουλων και του Στουδίου, απέκτησε τη φήμη αγίου ανθρώπου και πνευματικού πατέρα. Ως ησυχαστής αφιερώθηκε στο Μυστήριο του Χριστού, όπως βιώνεται στην Εκκλησία. Ήταν πολυγραφότατος, έγραψε δύο μείζονες πραγματείες: «Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας» και «Περί της εν Χριστώ ζωής» και άλλα θεολογικά, ασκητικά και διδακτικά έργα, πανηγυρικούς λόγους, επιστολές, επιγράμματα.
Ο άγιος Νικόλαος Καβάσιλας πιστεύει ότι η μυστική θέωση και ένωση με τον Χριστό συνιστούν τον κύριο και αυθεντικό σκοπό της πνευματικής ζωής κάθε χριστιανού. Το νόημα της θείας Λειτουργίας συνοπτικά έχει ως εξής:
«Έργο της Θείας Λειτουργίας είναι η μεταβολή των δώρων που προσφέρουν οι πιστοί, του άρτου και του οίνου σε σώμα και αίμα Χριστού. Και σκοπός της είναι ο αγιασμός των πιστών, οι οποίοι με τη θεία μετάληψη αποκομίζουν την άφεση των αμαρτιών τους, την κληρονομία της βασιλείας των Ουρανών και κάθε πνευματικό αγαθό. Σ' αυτό το έργο και το σκοπό συμβάλλουν οι προσευχές, οι ψαλμωδίες, τα αγιογραφικά αναγνώσματα και όλα εκείνα που τελούνται και λέγονται στη διάρκεια της Λειτουργίας.
Μέσα σ' αυτά είναι σαν να βλέπουμε σ' έναν πίνακα ζωγραφισμένη ολόκληρη τη ζωή του Χριστού, από την αρχή ως το τέλος της. Γιατί ο καθαγιασμός των δώρων, η ίδια δηλαδή η θυσία, διακηρύσσει το θάνατο, την ανάσταση και την ανάληψή Του, καθώς τα δώρα αυτά μεταβάλλονται στο ίδιο το σώμα του Κυρίου, σ' αυτό που σταυρώθηκε, αναστήθηκε και αναλήφθηκε.
Όσα προηγούνται της θυσίας, φανερώνουν τα γεγονότα που έγιναν πριν από το θάνατο του Κυρίου, δηλαδή την έλευσή Του στον κόσμο, τη δημόσια εμφάνισή Του, τα θαύματα και τη διδασκαλία Του. Κι εκείνα που έπονται της θυσίας, συμβολίζουν την κάθοδο του Αγίου Πνεύματος στους Αποστόλους, την επιστροφή των ανθρώπων στο Θεό και την κοινωνία τους μαζί Του.
Οι πιστοί που εκκλησιάζονται και συμμετέχουν σε όλα αυτά με προσηλωμένο το νου, γίνονται πιο σταθεροί στην πίστη, πιο θερμοί στην ευλάβεια και την αγάπη τους προς το Θεό. Με τέτοιες λοιπόν διαθέσεις αξιώνονται να πλησιάσουν και τη φωτιά των μυστηρίων και να μεταλάβουν με κάθε ασφάλεια και οικειότητα».
Ἀπολυτίκιον. Ἦχος δ´. Ταχὺ προκατάλαβε.
Ὡς θεῖος διδάσκαλος, καὶ ὑποφήτης σοφός, δογμάτων τῆς πίστεως, καὶ ἀρετῶν ἱερῶν, Νικόλαε Ὅσιε, ἔλαμψας ἐν τῷ κόσμῳ, διὰ βίου καὶ λόγου. Ὅθεν Θεσσαλονίκη, τῇ σῇ δόξῃ καυχάται, καὶ πόθῳ ἑορτάζει, τὴν πάνσεπτον μνήμην σου.
Κοντάκιον. Ἦχος β´. Τοῖς τῶν αἱμάτων σου.
Λόγῳ ἐνθέῳ ἀνύων τὸν βίον σου, περιφανὴς ἐν σοφίᾳ καὶ χάριτι, καὶ ἐν λόγου δυνάμει γενόμενος, τῆς εὐσεβείας διδάσκαλος πέφηνας· διὸ σὲ ὑμνοῦμεν Νικόλαε.
Ἐκ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς