Την Κυριακή Β΄ των Νηστειών η Εκκλησία
μας προβάλλει και τιμά τον άγιο Γρηγόριο Παλαμά (1296-1359 μ.Χ.) τον κατεξοχήν
διδάσκαλο της Ορθοδόξου πίστεως. Σπούδασε ρητορική, φιλοσοφία, φυσική. Ήταν
βαθύς γνώστης των επιστημονικών δεδομένων της εποχής του, αλλά διακρίθηκε και
ως χαρισματικός θεολόγος ησυχαστής, πολυγραφότατος συγγραφέας και άριστος Επίσκοπος
στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Στις συγγραφές του υπεραμύνεται της ησυχαστικής
ζωής και αναπτύσσει την ορθόδοξη διδασκαλία για τον Θεό, διακρίνοντας τις θείες
ενέργειες από την θεία ουσία.
Θα παραθέσουμε την εργασία του Αγίου Γρηγορίου
για τον Αριστοτέλη περί της αρετής, όταν ήταν
έφηβος. Η παρουσίαση της εργασίας έγινε ενώπιον του αυτοκράτορος
Ανδρόνικου του Β΄ και του Θ. Μετοχίτη ισχυρού προσώπου της αυτοκρατορικής
αυλής.
Ο έφηβος Γρηγόριος πλήρης γνώσεων
καλείται να παρουσιάσει την εργασία του για τον Αριστοτέλη μπροστά στον
αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β΄, τον πιο σοφό άνδρα της Κωνσταντινούπολης Θεόδωρο
Μετοχίτη, σε αξιωματούχους και λόγιους της βασιλικής αυλής. Η αρετή σύμφωνα με
τον Αριστοτέλη διακρίνεται σε ηθική και διανοητική. Διανοητική αρετή είναι η
σοφία, η σύνεση και η φρόνηση. Αντίστοιχα η ηθική αρετή είναι η σωφροσύνη, η
γενναιοδωρία και η εγκράτεια. Η Διανοητική αρετή γεννιέται και αναπτύσσεται με
τη διδασκαλία, για το λόγο αυτό απαιτείται καιρός και πείρα. Η ηθική αρετή
αποκτάται από το έθος με κόπο εσωτερικό. Και τι είναι αρετή και πώς αυτή
ορίζεται από τον Αριστοτέλη τον ρώτησε ο Θεόδωρος Μετοχίτης;
Στην ψυχή μας απήντησε ο Γρηγόριος, τρία
είδη συμβαίνουν, πάθη, δυνάμεις και έξεις. Η αρετή ανήκει στις έξεις.
Πάθη της ψυχής είναι η επιθυμία, ο
φόβος, η οργή, το θάρρος, η χαρά, η ζήλεια, το μίσος, ο οίκτος και όλα, όσα
προκαλούν ηδονή και λύπη. Δυνάμεις της ψυχής είναι εκείνες, που μας κάνουν
δεκτικούς στα πάθη, δηλαδή μας ωθούν στο να χαιρόμαστε, να ζηλεύουμε να οργιζόμαστε
κτλ. Έξεις της ψυχής είναι εκείνες, που μας προδιαθέτουν καλώς ή κακώς προς τα
πάθη. Κατ’ αυτόν τον τρόπο συνηθίζουμε ή να κατανικούμε τα πάθη και γινόμαστε
αγαθοί και ενάρετοι ή να υποτασσόμαστε στα πάθη και γινόμαστε κακοί.
Η αρετή δεν είναι ούτε δύναμη της ψυχής
ούτε πάθος αλλά έξη και μάλιστα τέτοιου είδους έξη, με την οποία οι άνθρωποι
καθίστανται αγαθοί και εκτελούν με ευσυνειδησία τα έργα τους. Η αρετή στην
ουσία της είναι το μέσο δύο ακροτήτων, από τις οποίες η μία είναι η υπερβολή
και η άλλη η έλλειψη. Η αρετή ουσιαστικά είναι το μέτρο, η μεσότης. Για
παράδειγμα, η γενναιοδωρία είναι αρετή ανάμεσα στην υπερβολή της ασωτίας και
στην έλλειψη φιλαργυρίας. Η πραότητα είναι αρετή ανάμεσα στην υπερβολή της
οργής και στην έλλειψη ψυχρότητας. Συμπερασματικά, αρετή είναι το μέσο μεταξύ
δύο κακών, από τις οποίες η μία είναι υπερβολή και η άλλη έλλειψη.
Είναι πράγματι δύσκολο να είναι κανείς
ενάρετος, καθώς πρέπει σε κάθε ενέργειά του να πετυχαίνει τη μεσότητα. Δεν
είναι εύκολο να ασκεί ο καθένας την αρετή, αντίθετα ο άνθρωπος άγεται και
φέρεται μάλλον προς τις δύο ακρότητες. Πολύ πιο δύσκολο μάλιστα είναι να
επιλέγει κανείς σε κάθε περίπτωση μεταξύ πολλών ακροτήτων τη μεσότητα, την
αρετή. Είναι σπάνιο και κατά κάποιον τρόπο υπεράνθρωπο να έχει ο άνθρωπος όλη
την αρετή μέσα του.
Επειδή λοιπόν είναι τόσο δύσκολο, τόσο
σπάνιο, αξιέπαινο και ωραίο να πετύχουμε παντού τη μεσότητα, ο Αριστοτέλης
προτείνει να επιλέγει ο άνθρωπος το λιγότερο κακό από τις δύο ακρότητες. Να
εξετάζει προσεκτικά και ειλικρινά σε ποια από τις δύο ακρότητες είναι
περισσότερο επιρρεπής και να επιλέγει αποφασιστικά την αντίθετη. Να κάνει
δηλαδή, ό,τι με τα στραβά ξύλα. Για να τα σιάξει, πρέπει να τα πιέσει προς την
αντίθετη πλευρά. Αν για παράδειγμα είναι επιρρεπής στην θρασύτητα, θα πρέπει να
αγωνιστεί να αποκτήσει το αντίθετο, τη δειλία. Έτσι σιγά-σιγά θα αποκτήσει την
επαινετή ανδρεία. Αποφεύγοντας λοιπόν άλλοτε την υπερβολή και άλλοτε την
έλλειψη θα πετύχει ευκολότερα τη μεσότητα και το αγαθό. Πάντως οι χριστιανοί
πιστεύουμε ότι, παρότι η αρετή είναι δύσκολη υπόθεση, εντούτοις είναι κατορθωτή
με το νεύμα του Θεού και την πνοή του Παναγίου Πνεύματος.
Ἀπολυτίκιον. Ἦχος πλ. α’. Τὸν συνάναρχον Λόγον.
Τὸ πολύφωνον
στόμα τῆς θείας χάριτος, τῶν Ὀρθοδόξων δογμάτων τὴν ἀληθῆ θησαυρόν, ἀνυμνοῦμέν σε πιστῶς Πάτερ Γρηγόριε· τῆς Ἐκκλησίας
γὰρ φωστήρ, ἀνεδείχθης φαεινός, καὶ κλέος Θεσσαλονίκης· ἥτις ἐν σοὶ καυχωμένη, λαμπρῶς γεραίρει τοὺς ἀγῶνάς σου.
Ἐκ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς